Ubusobanuro bwa Jenoside

IGISOBANURO CYA JENOSIDE N'ITEGURWA RYAYO

 1. Jenoside ni iki?

 Dukurikije  igitabo  cya  Samuel  Totten  and  Paul  R.  Bartrop  (ed), The   Genocide   Studies   Reader  11,    Ijambo   «   Jenoside   »   ryahanzwe n'umunyamategeko  w'umuyahudi  wabaga  muri    Pologne,  Raphaël LEMKIN  ashingiye  ku  ijambo  ry'ikigereki  genos  rivuga    ubwoko cyangwa  inkomoko,  hamwe  n'iry'ikilatini  cãedere  risobanura  kwica.

Raphael Lemkin ahanga iri jambo yashakaga kwerekana itandukaniro riri hagati ya jenoside n'ibindi byaha ndengakamere byibasira inyoko muntu  (Crimes  contre  l'humanité  cyangwa  Crimes  against  humanity).

Icyi  cyaha  gishingiye  ku  mugambi  wo  kurimbura  burundu  abantu bo mu bwoko, bo mu idini cyangwa batuye ahantu runaka. Ntabwo abantu  barimburwa  baba  bazize  y'uko   bari  ku  rugamba  cyangwa ngo bahorwe ibindi byaha. Ahubwo bazira uko bavutse. Mu by'ukuri, abakora Jenoside ni bo bashyiraho ibiranga abo bashaka kurimbura.

Amasezerano  y'Umuryango  w'Abibumbye  Yerekeye  Gukumira  no Guhana  Icyaha  cya  jenoside [(UN Convention on the and Punishment  Prevention  of   the  Crime  of  Genocide  (UNCG)]  yemejwe  na  ONU tariki  ya  9/12/1948,  ashyirwa  mu  bikorwa  tariki  ya  12/1/1951, amaze  kwemezwa  n'ibihugu  byose  bigize  uwo  muryango,  yatanze igisobanuro cy'icyaha cya jenoside.Yagize ati « Muri aya masezerano, jenoside bivuga kimwe muri ibi bikorwa bikurikira bikoranywe umugambi wo kurimbura bose cyangwa igice cy'abantu bahuriye ku  bwenegihugu  (national),  ubwoko  (ethnical),  ibara  ry'uruhu (racial), idini: 

Ibyo bikorwa ni ibi :

1.  Kwica abantu b'itsinda rimwe (group)

2.  Gukomeretsa bikabije imibiri cyangwa ibitekerezo by'abantu b'itsinda rimwe (group).

3.Gushyira abantu b'itsinda rimwe mu buzima bubi (conditions)   ubigendereye bwatuma ugamije ko barimbuka bose cyangwa igice.

4.    Gushyiraho uburyo bubuza iryo tsinda kubyara

5.    Kwambura  iri  tsinda  abana  babo  bagahabwa  irindi  ridafite aho         bahuriye

Ibivugwa  muri  aya  masezerano  ni  na  byo  biteganywa  n'ingingo ya 114  y'Itegeko Ngenga  №  01/2012/OL  ryo  kuwa  02/05/2012 rishyiraho igitabo cy'amategeko ahana kubera ko Ibihugu byasinye aya  masezerano  bifite  inshingano  yo  gushyiraho amategeko  yabyo ahana iki cyaha.

Icyitonderwa:

Kugira  ngo  Jenoside  ishoboke  igomba  kuba  ishyigikiwe  na  Leta. Leta  igira umugambi  n'ubushake  bisesuye  (intention)  byo  gutsemba icyo  gice  cy'abaturage bayo  kandi  koko  ikabishyira  mu  bikorwa. Leta itegura Jenoside   ibikorera gahunda kandi ikayigeraho. Uwicwa ntazira icyo yakoze, azira gusa ko ari umwe mu bagize igice cy'abo baturage bagomba gutsembatsembwa. Jenoside igira umurongo mugari igenderaho. Niwo uhuza abasangiye icyerekezokimwe cyo gukora Jenoside. Uwo murongo mugari niwo bita ingengabitekerezoya Jenoside. Ingengabitekerezo ya Jenoside ikorerwa propaganda, igasakara mu bantu benshi, ikagira ingufu maze abantu bakayigenderaho bakemera  gukora Jenoside.

Jenoside yose iba ifite uko itegurwa (organisation): ntagipfa kwikora. Ibyo bita ko bisa n'uburakari bw'abaturage biba bifite ibyabibanjirije, byigishijwe, kandi  byateguwe neza. Kandi nibyo bifashisha mu gukora Jenoside.

 2.3. Itegurwa n'ishyirwa mu bikorwa rya Jenoside

Kugirango   Jenoside   ishyirwe   mu   bikorwa,   umushakashatsi   kuri Jenoside Gregory Stanton yagaragaje ko itegurwa ryayo rigaragarira mu bikurikirana (10 stages).

1.  Mbere  ya  byose,  abategura  Jenoside  batandukanya  abaturage, bakabacamo  íbice  bibiri     («Us»  and  «Them  »)  bagendeye  ku bwenegihugu,  ubwoko,  inkomoko  cyangwa  imyemerere.Muri iki gikorwa, abategura jenoside bagerageza kumvisha abaturage kobyiciro icumi  kubacamo    íbice  ntacyo  bitwaye  kandi  ko  nta  ngaruka  bifite. Ariko  mu  byukuri  bo  baba  bazi  impamvu  yabyo  n'icyo  bashaka kuzageraho.

2.  Nyuma  yo  gucamo  abaturage  íbice,    buri  tsinda  rihabwa  izina ryihariye,   rikagenderwaho   babatandukanya   n'abandi   badahuje itsinda.    Aha  niho  mu  Rwanda  abanyarwanda  bagabanijwemo Abahutu    n'Abatutsi,    Aba    Nazi    n'Abayahudi    mu    Budage n'ahandi.  Ibi  bigashimangirwa  n'inyigisho  z'urwango  zirushaho gutandukanya amatsinda yombi, kugeza ubwo itsinda ryibasiwe rifatwa nk'umwanzi mu muryango ribarizwamo.

3. Kwima bamwe uburenganzira (Discrimination): nko mu Rwanda, guheza abatutsi mu mirimo ya Leta no mu mashuri. Kwima impunzi uburenganzira bwazo bwo gutaha mu gihugu ngo nta mwanya uhari, ngo ikirahure kiruzuye.

4. Nyuma yo gutandukanya amatsinda no kuyaha amazina     yihariye kuri    buri    tsinda,    itsinda    ryibasiwe    ritangira    kwamburwa ubumuntu,  abarigizebakagereranywa  n'ibikoko.  Aha  niho  mu Rwanda Abatutsi batangiye kwitwainyenzi, inzoka, 

5.  Ku  rwego  rwa  kane,  abategura  jenoside  barangwa  n'ibikorwa bitandukanye  bitegura  ishyirwa  mu  bikorwa  ryayo.  Hategurwa hakanigishwa abazayikora, hagashakwa ibikoresho bizifashishwa, n'ibindi.  Ni  muri  uru  rwego  mu  Rwanda  hashyizweho  imitwe y'interahamwe, impuzamugambi,... bakigishwa kwikiza umwanzi; bakagura   ibikoresho   bitandukanye   bizifashishwa(imipanga, amahiri....),   etc.»

6. Ku  rwego  rwa  gatanu,  abategura  Jenoside  batangira  kwibasira abatagira  aho  babogamije,  batabyumva  kimwe  nabo;  kugirango bitazababuza gushyira mu bikorwa umugambi wabo wa Jenoside.

7. Ku Rwego rwa gatandatu, abagomba  kwicwa    bashyirwa ahagaragara, hagakorwa urutonde (listes).

8.  Nyuma yo gukora urutonde rw'abagomba kwicwa, hakurikiraho kubica hagamijwe kumaraho abagize itsinda runaka.

9.  Gutoteza abo bashaka gukorera jenoside (persecution): Mu Rwanda abatutsi baratotezwaga, bakicwa hato na hato kandi bazira ubusa.

10. Nyuma yo gushyira mu bikorwa jenoside, iteka abayikoze ntibaba bemera  ibyaha  bakoze.  Nibwo  usanga  barangwa  no  guhakana ibyabaye,  bagahisha  ukuri,  bakibasira  abatangabuhamya  n'ibindi byose bagamije kuburizamo ibimenyetso bituma umugambi wabo umenyekana n'uburyo wateguwe.

 Mu  byukuri,  tugendeye  kuri  jenoside  zabaye  hirya  no  hino  ku  isi, jenoside  yose  irategurwa,  ntipfa  kubaho.  Jenoside  igira  umurongo mugari  igenderaho.  Niwo  uhuza  abasangiye  icyerekezo  kimwe  cyo gukora Jenoside. Uwo murongo mugari niwo bita ingengabitekerezo ya Jenoside.

Ingengabitekerezo  ya  Jenoside  isakazwa  mu  bantu  benshi,  ikagira ingufu maze abantu bakayigenderaho bakemera gukora Jenoside.

 2. Itandukaniro rya Jenoside  n'intambara

 Intego   yabyo   si   imwe:   Intambara   iba   igamije   gutsinda   maze

abatsinzwe  bakayoboka  abatsinze.  Jenoside  ntiba  igamije  gutsinda ngo abatsinzwe bayoboke ababatsinze, ahubwo iba igamije kurimbura abo yibasiye ntihasigare n'umwe.

Intambara  igira  amategeko  ayigenga, utayubahirije akaba yabihanirwa.

Ushyize  intwaro  hasi  agasaba  imbabazi  arazihabwa, ntiyicwa. Nta  mategeko  agenga  Jenoside,  abayikora  ntakibakoma imbere. Nta n'ubwo batanga imbabazi.

Intambara   igira   imfungwa   z'intambara,   Jenoside   iba   igamije kumaraho   itsinda   runaka,   ntigira   imfungwa.   Intambara   ikorwa n'ingabo  ntihajyamo abaturage basanzwe. Jenoside yo siko biri kuko nko mu Rwanda yakozwe n'abasirikare ndetse n'abaturage basanzwe batagira ingano.

Mu   ntambara   birabujijwe   kwibasira   abaturage   muri   rusange, by'umwihariko abana, abagore, abasaza, abarwayi, abamugaye n'umwe mu  barwana  umanitse  amaboko  n'ubwo  hari  abagwa  mu  ntambara bwose.

Jenoside yibasira abagize itsinda runaka igamije kubamaraho bose, ntawe isize inyuma.

 Intambara igira ingaruka mbi n'inziza ariko Jenoside ingaruka zayo zose ni mbi gusa.

 3.  Itandukaniro rya jenoside  n'ibindi byaha

by'ubwicanyi

Habaho  ubwicanyi  butandukanye:  hari  ububa  bugamije  kwihorera, ubugamije  guhana,  hari  ubuterwa  n'uburakari  busanzwe,  urugomo n'ibindi.   Ubwicanyi  nk'ubwo   ntibukorerwa   gahunda   na   Leta ngo  butegurwe    ngo  ishishikarize  igice  kimwe  cy'abaturage  bayo kuzakorera ubwo bwicanyi ikindi gice cy'abaturage bayo. Ubwicanyi busanzwe  ntibuba  bugamije  gutsemba  igice  cy'abaturage  bo  mu  mu bundi bwoko bwibasiwe na Leta.

Jenoside itandukanye n'ibindi byaha by'ubugome nk'ibyaha by’intambara  n'ibindi byaha byibasira inyokomuntu, kuko byo biba bikomoka kuri iyo ntambara, mu gihe abicwa muri Jenoside bo baba bazira uko baremwe gusa.

Jenoside   iteka ishingira   ku      ivangura   ritegurwa   rikanashyirwa mu  nzego,  rigahabwa  intebe,  rikagirwa  umurongongenderwaho w'Igihugu.

4.  Ubudasaza bw'ikurikiranacyaha cya jenoside, ibyaha byibasiye inyokomuntu n'ibyaha by'intambara

Nyuma yo gutandukanya icyaha cya jenoside, ibyaha byibasiye Inyokomuntu n'ibyaha by'intambara,twabibutsaga ko ikurikiranacyaha ry'ibi byaha, ibi bikaba biteganywa n'ingingo y'134 y'Itegeko Ngenga twavuze   haruguru   rishyiraho igitabo   cy'amategeko ahana. Iyi ngingo iteganya ko "ikurikirana ry'icyaha cya jenoside, ibyaha byibasiye inyokomuntu, n'ibyaha by'intambara n'ibihano byatanzwe kuri ibyo byaha ntibisaza".

5. Itegurwa rya Jenoside yakorewe Abatutsi n'umwihariko wayo

 5.1. Uko yateguwe ikanashyirwa mu bikorwa

 1. Guca  abanyarwanda  mo  ibice  (Classification):  Abahutu  n'abatutsi

-   (kwandika   Hutu/Tutsi   mu   Ndangamuntu,   kwigisha   ko

badakomoka hamwe, kubasumbanya etc.);

2. Kubaha ibibaranga (Symbolisation) - Abahutu n'abatutsi. Abatutsi ni  ba  mazuru,  ba  runyunyusi  barangwa  n'ubugome,  ubuhake, uburyarya, etc.

3.   Kubambura   ubumuntu   (Deshumanisation)   -   (Kwita   Abatutsi

inzoka,  Inyenzi,  kuvuga  ko  bafite  imirizo,  Amatwi  atendera,

gutanga uburenganzira bwo kwica, guhemba abishe etc).

4.    Kwishyira  hamwe  kw'abicanyi  (Organization)  -  Hutu  power,

Interahamwe, gushyiraho inzego z'abicanyi, gukwiza ibikoresho,

ubukangurambaga    bw'abicanyi,    gukora    lisiti    z'abicwa    no

kuzitangaza etc.

5.  Gutanya abagomba kwicwa n'abazabica (Polarisation) -  umwanzi

wacu  ni  umwe!  (Umututsi).  Ref.  "Amategeko  10  y'Abahutu  ya Kangura N  0 6, Ukwakira  1990"  4 )

6.    Kwitegura  (Preparation)  -  Amaradiyo  RTLM,  Lisiti  z'ibyitso,

n'izabagomba kwicwa, gutegura ingabo, gutoza imitwe y'abicanyi

no kuyimara ubwoba, kugerageza ubwicanyi, kuvuga ko hagiye

kuba akantu: mwitegure!, etc.

7.   Gutsemba (Extermination) - Abazavuka bazabaze uko Umututsi

yasaga!

8.  Guhakana Jenoside. (Denial /Négationisme/ Révisionisme)-Double

Jenoside, Urupfu rw'umubyeyi Habyarimana, kwitabara etc. 

 5. 2. Ibindi byerekana ko Jenoside yateguwe

Hashyizweho imitwe y'abicanyi:

Réseau  zero  :  Agatsiko  k'abicanyi  bo  hejuru  muri  politiki kakoreraga             mu ibanga.

 •   Amasasu  :  Abasirikare  bakuru  barwanyaga  amasezerano  ya Arusha 

•     Interahamwe (MRND) 

•      Impuzamugambi (CDR) 

•       Abakombozi (PSD Power) n'abandi¼.

Hatanzwe  intwaro,  zikwirakwizwa  n'abayobozi  mu  baturage hagamijwe gutsemba Abatutsi ;

Hashyizweho   bariyeri   nyinshi   hagamijwe   kubuza   Abatutsi guhunga,

Hakoreshejwe  amayeri  yo  guhuriza  (gukusanyiriza)  Abatutsi hamwe mu bigo no mu masengero kugira ngo biborohere kubica ;  
Habaye   ubwicanyi   bunyuranye   imbere   ya   1994,   buyobowe n'abayobozi  ba  gisiviri  n'abagisirikare:  I Kibirira  mu  1990,  i Murambi mu 1990, mu Mutara mu 1990, mu Bigogwe mu 1991, i  Nasho  mu  1990-1991, mu Bugesera  mu  1992,  ku  Kibuye  mu 1992, ku Gisenyi mu 1993, ...

5.3.  Umwihariko wa Jenoside yakorewe Abatutsi mu Rwanda

Abantu  benshi  cyane  bishwe  mu  gihe  gito cyane  (hishwe abagera kuri 1,070,014  mu minsi 100 gusa) bigaragazwa na MINALOC mu bushakashatsi bwayo bwo muri 2002. Nyuma y’icyo gihe, habonetse indi mibiri myinshi haba mu makuru yatanzwe mu manza za Gacaca cyangwa se ayatanzwe n’abantu ku giti cyabo n’indi mibiri yagiye iboneka mu bundi buryo nk’igihe cy’ikorwa ry’imihanda n’izindi nyubako. Bigaragaza ko Jenoside yahitanye Abatutsi barenga miliyoni.

 

Abaturage   basanzwe   kandi   benshi   cyane   bishe   bagenzibabo   baturanye   ku  misozi,   basangiraga,   basenganaga, bashyingiranaga  n'ibindi... Abicwaga n'abicaga  bari  bahuje umuco n'ururimi.

Abaturage bishe bari bafitanye isano rya hafi.

Hakoreshejwe intwaro za gakondo zitica vuba nk'ubuhiri, ubufuni etc.. hagamijwe   gushinyagurira abicwaga.

Hakoreshejwe ubugome bukabije (Kwicukurira no kwihamba,    gukubita  abana  ku  nkuta,  kwanduza  SIDA,  kurya  abantu  no kunywa amaraso, etc).

Inzego zose za Leta, amadini n'imiryango inyuranye zagize uruhare mu bwicanyi.

LONI,   Amahanga   n'Imiryango   mpuzamahanga   iharanirauburenganzira bwa muntu batereranye u Rwanda kandi bahari.

 5.4 Ihanwa ry'icyaha cya Jenoside

Ingingo   y'115   ya   114   y'Itegeko   Ngenga   №   01/2012/OL/ryo kuwa  02/05/2012  rishyiraho  igitabo  cy'amategeko  ahana  iteganya ko"umuntu  wese  ukoze  haba  mu  gihe  gisanzwe    cyangwa  mu  gihe cy'intambara,  icyaha  cya jenoside  nk'uko  giteganywa  mu  ngingo ibanziriza iyi, ahanishwa igihano cya burundu y'umwihariko".